Văn hóa "quân tử" là một bộ phận quan trọng cấu thành nên văn hóa truyền thống Á Đông. Quân tử trong văn hóa truyền thống là tấm gương đạo đức có đủ những phẩm chất cao thượng: Nhân, Nghĩa, Lễ, Trí, Tín...
Người quân tử coi việc hoằng dương đạo nghĩa, thiện hóa dân chúng là trách nghiệm của mình, họ có khí chất khiêm tốn và tấm lòng rộng lớn, có thể gánh vác sứ mệnh và trách nhiệm bảo vệ chân lý, chính nghĩa.
Quân tử là trung tâm và trọng điểm mà Khổng Tử luận thuật. Để phân biệt rõ hình tượng người quân tử, Khổng Tử thường so sánh quân tử với tiểu nhân để luận thuật. Ông cũng dựa trên các phương diện tu dưỡng đạo đức, lý tưởng nhân cách, quan niệm về nghĩa và lợi, và hành vi để phân biệt giữa người quân tử và kẻ tiểu nhân, chỉ ra sự khác biệt căn bản nhất của hai loại người này.
-
Quân tử hiểu rõ là đạo nghĩa, tiểu nhân hiểu rõ là lợi ích
Nguyên văn: Quân tử dụ ư nghĩa, tiểu nhân dụ ư lợi
Ý nghĩa là, thứ mà người quân tử có thể lĩnh hội được là đạo nghĩa, thứ mà tiểu nhân có thể lĩnh hội được là lợi ích. Chữ "Dụ" ở đây có nghĩa là hiểu rõ, lĩnh hội. Hàm nghĩa cụ thể là giá trị quan của quân tử và tiểu nhân khác biệt. Người quân tử hành sự đều phân biệt rõ đúng sai, còn tiểu nhân hành sự là tính toán lợi và hại.
Cái gọi là "Lợi" chính là lợi ích vật chất như tiền bạc, của cải. Cái gọi là "Nghĩa" chính là giá trị đạo đức vượt trên lợi ích vật chất như: đạo nghĩa, chính nghĩa. Người quân tử hành sự lấy nghĩa làm bản chất, làm gì, không làm gì đều dùng nghĩa so sánh rồi mới làm hay không.
Còn tiểu nhân chỉ coi trọng tư lợi, dùng lợi để đánh giá cân nhắc, sẽ vì lợi mà vứt bỏ đạo nghĩa. Họ làm việc gì cũng chỉ nghĩ xem có lợi ích gì, kiếm chác được gì không.
Một người quân tử chân chính ắt là người có truy cầu tinh thần cao thượng. Khổng Tử nói:
"Sáng nghe đạo, tối chết cũng được rồi" (Triêu văn đạo, tịch tử khả hĩ).
"Quân tử mưu cầu đạo chứ không mưu cầu cái ăn" (Quân tử mưu đạo bất mưu thực).
"Lo đạo không lo nghèo" (Ưu đạo bất ưu bần).
Khổng Tử khen học trò của ông là Nhan Hồi rằng: "Nhan Hồi là người hiền đức thay. Một giỏ cơm, một gáo nước, ở trong ngõ hẻm. Người khác ưu sầu không chịu nổi, nhưng Nhan Hồi vẫn vui vẻ không đổi thay" (Hiền tai, Hồi dã. Nhất đạm thực, nhất biều ẩm, tại lậu hạng. Nhân bất kham kỳ ưu, Hồi dã bất cải kỳ lạc).
-
- Nhan Hồi, một trong những học trò giỏi của Khổng Tử. (Ảnh: Wikipedia).
Bản thân Khổng Tử cũng như thế, "Ăn cơm thô, uống nước trắng, gối lên cánh tay ngủ, niềm vui cũng đã có từ trong đó rồi" (Phạn sơ thực ẩm thủy, khúc quăng nhi chẩm chi, lạc diệc tại kỳ trung hĩ).
Đối với người quân tử có phẩm đức cao thượng mà nói, niềm vui không phải là ở hưởng thụ vật chất mà là ở truy cầu cảnh giới tinh thần, đó là niềm hạnh phúc hòa hợp với đạo nằm sâu trong tâm hồn.
Người quân tử có thể yên lòng với cảnh nghèo khó mà vui với đạo. Khổng Tử nói: "Cỏ chi và hoa lan mọc trong rừng sâu, không vì không có người biết đến mà không thơm. Người quân tử tu đạo lập đức, không vì gặp cảnh khốn cùng mà thay đổi tiết tháo" (Chi lan sinh ư thâm lâm, bất dĩ vô nhân nhi bất phương. Quân tử tu đạo lập đức, bất vị cùng khốn nhi cải tiết).
Khổng Tử cho rằng, tu dưỡng của người quân tử là lấy Đạo làm chuẩn mực, phù hợp với Đạo. Nếu được phú quý mà trái với Đạo thì kiên quyết không làm. Người quân tử phải "thấy lợi thì nghĩ đến nghĩa" (kiến lợi tư nghĩa), coi phú quý có được bằng bất nghĩa là phù vân: "Bất nghĩa mà giàu lại sang thì đối với ta như phù vân" (Bất nghĩa nhi phú thả quý, ư ngã như phù vân).
Cả đời Khổng Tử truy cầu chân lý, ông đích thân dẫn học trò đi chu du các nước hoằng Đạo. Một lần ở nước Trần bị hết lương thực, Khổng Tử nói: "Người quân tử ở hoàn cảnh khốn cùng thì cố thủ tiết tháo, còn tiểu nhân ở cảnh khốn cùng thì nghĩ bừa làm loạn" (Quân tử cố cùng, tiểu nhân cùng tư lạm).
Đó là nói khi người quân tử bị rơi vào hoàn cảnh khốn cùng, hoạn nạn, thì vẫn phải giữ vững chí hướng, kiên trì với mục đích chính nghĩa của bản thân. Còn tiểu nhân khi gặp cảnh khốn cùng thì sẽ suy nghĩ bừa bãi, hành động bừa bãi.
Học trò của Khổng Tử là Tử Lộ nói: "Như chúng ta trong thời loạn thế hoằng đạo như thế này quả thật là quá khó".
Khổng Tử nói: "Đã hoằng đạo thì phải trong lòng mãi mãi kiên trì đạo nghĩa, bất kỳ tình hình nào cũng không thể dao động, giống như những cây tùng cây bách kia, bất kể thời tiết giá lạnh như thế nào, sương tuyết khắc nghiệt ra sao thì vẫn luôn xanh tươi không héo úa".
-
Quân tử hài hòa với mọi người mà vẫn có kiến giải riêng, tiểu nhân hùa theo người khác mà không hài hòa.
Nguyên văn: Quân tử hòa nhi bất đồng, tiểu nhân đồng nhi bất hòa.
Ở đây Khổng Tử lấy Hòa và Đồng làm một tiêu chuẩn phân biệt quân tử và tiểu nhân.
"Hoà nhi bất đồng" truy cầu sự hài hòa thống nhất nội tại, chứ không phải sự đồng ý nhất trí biểu hiện bề ngoài. Tinh thần của Hòa là với tiền đề thừa nhận tính đa dạng, sự khác biệt của sự vật, kiên trì giữ gìn tính đa dạng đó, đối với sự vật nhân tố khác biệt cùng tồn tại, giao hòa với nhau, thành tựu và hỗ trợ lẫn nhau, tương tác và bổ sung cho nhau, khiến vạn vật sống động phát triển không ngừng.
-
- Quân tử kết giao thanh đạm như nước. (Ảnh: Hoạ sỹ 志清, Secretchina)
Còn ngược lại, "Đồng nhi bất hòa" chính là bài xích những gì khác biệt mình, tiêu diệt sự khác biệt. Đây là khuynh hướng đơn nhất, cuối cùng ắt sẽ dẫn đến sự vật đình trệ và diệt vong. Ví dụ ngũ âm hài hòa mới thành giai điệu, nếu tất cả chỉ có một âm thì không thể nào khiến người ta nghe nổi.
Quan niệm "Hòa nhi bất đồng" là, người quân tử khi giao tiếp, đối nhân xử thế thì có lòng độ lượng bao dung mọi người, nhưng vẫn kiên trì giữ vững tiết tháo và đạo nghĩa của mình, cùng mọi người giúp đỡ, bổ sung lẫn nhau chứ không a dua phụ họa quyền thế, không hùa theo thế lực hắc ám.
Tiểu nhân kết giao ắt sẽ cùng mưu lợi, dựa vào cường quyền, ai nấy đều ôm lòng hại người lợi mình. Để đạt được tư lợi thì cả bọn về bề ngoài đoàn kết nhất trí, nhưng quay lưng lại liền ngấm ngầm công kích nhau, triệt hạ nhau, do đó "Đồng nhi bất hòa".
Quân tử kết giao thanh đạm như nước, tiểu nhân kết giao ngọt ngào như rượu. Quân tử không truy cầu Đồng, sẽ không yêu cầu người khác phải giống như mình, mỗi người giữ đặc điểm riêng của mình. Khi đối đãi bằng hữu thì người quân tử có thái độ tôn trọng lắng nghe, đó là loại kết giao thuần tịnh không nhiễm sắc thái công danh lợi lộc nào, do đó xem ra rất bình thường thanh đạm như nước, thực tế đó là một loại kết nối tâm hồn.
Tiểu nhân thì không như vậy, vì tiểu nhân cầu Đồng, chú ý đến hình thức bên ngoài, là kết quả hành vi tương đồng, cùng nhau, chứ không phải là sự hòa hợp về nội tâm.
Khổng Tử nói, quân tử "trang trọng mà không tranh đấu, đoàn kết mà không bè đảng " (căng nhi bất tranh, quần nhi bất đảng). Đó là nói người quân tử nội tâm trang trọng, chung sống hòa thuận với mọi người, không kéo bè kết đảng mưu lợi cá nhân.
Còn tiểu nhân thì trái ngược với quân tử. Khổng Tử gọi những người việc gì cũng a dua phụ họa, không có nguyên tắc đạo đức là "ngụy thiện" (hương nguyện), ông phê phán rằng: "Ngụy thiện là giặc của đạo đức" (Hương nguyện, đức chi tặc dã). Ông chỉ rõ: kẻ tiểu nhân, ngụy quân tử nhất định sẽ bị mọi người phỉ nhổ.
Khổng Tử nói, phán đoán đức hạnh một người thì "không dựa vào sự yêu ghét của số đông, mà nên dựa vào tiêu chuẩn đạo đức, thiện ác". Người quân tử đối với những vấn đề nguyên tắc như sai lớn, đúng lớn thì bất kỳ lúc nào cũng sẽ không thỏa hiệp.
-
Quân tử lòng rộng mở bình thản, tiểu nhân luôn so đo tính toán
Nguyên văn: Quân tử thản đãng đãng, tiểu nhân trường thích thích
-
- Quân tử lòng rộng mở bình thản, tiểu nhân luôn so đo tính toán. (Ảnh: Hoạ sỹ 志清, Secretchina)
Người quân tử quang minh lỗi lạc, không lo âu, không sợ hãi, trong lòng mãi mãi trong sạch sáng tươi, giống như gió xuân mát lành chan hòa, giống như trăng thu trong trắng tinh khiết. Người quân tử bảo trì cảnh giới nội tâm như vậy luôn dùng thiện lương đối đãi người khác, do đó "lòng rộng mở bình thản".
Còn kẻ tiểu nhân thì lo được, lo mất, luôn cảm thấy người khác có lỗi với mình, hoặc việc nào đó không có lợi cho mình, thế nên tiểu nhân bận rộn tính toán so đo, bị các loại dục vọng và lợi ích dẫn đồng, thường xuyên rơi vào tình trạng lo lắng, sợ hãi, do đó "luôn so đo tính toán".
Khổng Tử đề xuất, quân tử phải coi trọng thành tín. Thành thực là Đạo của Trời. Thánh nhân đồng lòng với Trời Đất, cần phải làm được không có tư dục, thản nhiên không lừa dối, bền bỉ không mệt mỏi. "Người quân tử cảm thấy sỉ nhục khi lời nói vượt quá hành động" (quân tử sỉ kỳ ngôn nhi quá kỳ hành). Người quân tử cần cẩn thận giữ vững trung tín, trong ngoài như một, lời nói đi đôi với việc làm, từ đó biểu hiện ra nhân cách người quân tử chân thành, đồng thời nói rõ kẻ ngụy quân tử giả dối là điều sỉ nhục của Nho gia, quyết không phải là người chí đồng đạo hợp, vì đó là kẻ lợi dụng, mượn danh Nho gia, Nho học để che giấu cái giả dối, ác hạnh của họ.
Người quân tử trong lòng luôn có lễ nghĩa, hành vi quang minh chính trực, không làm ra cái oai môn tà đạo, "hành xử ắt theo đường chính đạo, không phải việc công thì không tìm đến bàn riêng". Người quân tử dám kiên trì nguyên tắc chính đạo, quy chính cách làm không hợp với đạo nghĩa của người khác, chứ không a dua phụ họa, không thấy mọi người thế nào mình cũng nói thế ấy.
Lòng dạ và tầm nhìn của quân tử và tiểu nhân là hoàn toàn khác nhau. Khổng Tử nói: "Đạo người quân tử có ba phương diện: người nhân thì không lo buồn, người trí thì không mê hoặc, người dũng thì không sợ hãi" (Quân tử đạo giả tam, nhân giả bất ưu, trí giả bất hoặc, dũng giả bất cụ). Ông khen ngợi Nhan Hồi "an bần lạc đạo", Tử Cống thông minh, chân thành, Tử Lộ đôn hậu, chính trực, dũng cảm, Tăng Sâm trung thực, quang minh.
Trung Hòa (biên dịch)
Tác giả: Tĩnh Viễn
Theo epochtimes.com.
